Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı Şuşa şəhəri özünəməxsus
arxitekturası, memarlıq üslubu ilə seçilir. Qədim Şuşada 3 qala qapısı, 3
meydan, 3 küçə, 17 məhəllə olub.
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının professoru,
siyasi elmlər doktoru Elçin Əhmədov AZƏRTAC-a
bildirib ki, Şuşanın mərkəzi meydan və küçələri sırasında, ilk növbədə,
“Bazarbaşı” və ya “Divanxana meydanı” adlanan yerin adını qeyd etmək lazımdır.
“Bazarbaşı” adlanan yer Gəncə qapısından keçdikdə Şuşa qalası daxilində
yerləşən ilk və ən böyük şəhər meydanıdır.
Qarabağ xan sarayının qarşısında yerləşən “Divanxana meydanı” Şuşa
şəhərinin tarixi qeyd edilməmiş baş planına əsasən, XIX əsrin I yarısına kimi
sarayı əhatə edən qala divarlarının (qəsr də adlandırılır) içində olmaqla,
qalanın digər hissələrindən təcrid edilmişdi. Həmin dövrdə meydan ərazisində
Qarabağ xan sarayı kompleksinə aid müxtəlif köməkçi tikililər yerləşirdi.
XIX
əsrin I yarısında Şuşada aparılan yenidənqurma işləri zamanı Xan sarayını əhatə
edən qala divarlarının bir hissəsi, o cümlədən meydan ərazisində yerləşən
tikililər sökülmüş, bundan sonra “Divanxana meydanı” ictimaiyyətə açılmışdır.
Həmin dövrdən sonra bu meydan həm də “Bazarbaşı” adlandırılmağa başlayıb.
Müasir dövrümüzə kimi saxlanılmış bu adın meydana gəlməsinin əsas səbəbi o
zamanlar inkişaf etdirilən və ticarət sıraları yerləşdirilmiş “Rasta bazar”
küçəsinin öz başlanğıcını məhz bu meydandan götürməsidir.
“Divanxana
meydanı” Qarabağ xanının Divanxanası olmuş, 1805-ci ildə rus əsgərlərinin
Şuşada yerləşdirilməsindən sonra isə bəzi əlavələr edilərək pravoslav kilsəsinə
çevrilmiş, 1970-ci illərdə isə qədim Divanxana binasının yerində mədəniyyət evi
inşa edilmişdir. 1992-ci ildə Şuşa şəhəri Ermənistan silahlı qüvvələri
tərəfindən işğal edildikdən sonra “Mədəniyyət evi” tamamilə dağıdılmış, bina
məhv edilmişdir.
E.Əhmədov
qeyd edib ki, “Meydan” adlanan yer Şuşanın əsas şəhər meydanıdır. Şuşanın əsas
ticarət magistralı olan “Rasta bazar” küçəsinin sonu “Meydan”da tamamlanır,
beləliklə, “Meydan” və “Bazarbaşı”nı əlaqələndirir. Ətrafında yerləşən
binaların təyinatında, əsasən, “Meydan” Şuşada mühüm ictimai-ticari rol
oynamış, burada böyük dini mərasimlər də (Aşura) keçirilmişdir. “Meydan”ın əsas
memarlıq elementləri dini və ticarət binalarıdır ki, bu xüsusiyyət də
XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan şəhərlərində salınmış meydanlar üçün
xarakterikdir.
“Aşağı meydan” və ya “Torpaq meydanı” adlanan yer Şuşa şəhərinin ən qədim şəhər meydanlarından biridir. Şuşa şəhərinin aşağı hissəsində yerləşir. “Aşağı meydan” adı “Meydan”ın yerləşdiyi ərazi ilə müqayisədə “Aşağı meydan”ın ərazisinin Şuşa qalasının aşağı hissəsində yerləşməsi ilə əlaqəlidir. “Aşağı meydan” xalq arasında həm də “Torpaq meydanı” adı ilə tanınır. Bu adın yaranmasının səbəbi isə Şuşanın digər şəhər meydanlarından fərqli olaraq, daşlarla döşənməməsi və torpaq örtüyə malik olması ilə əlaqəlidir. Şuşa şəhərinin tarixi qeyd edilməmiş baş planında “Aşağı meydan”ın qərb tərəfində yerləşən, bir-birinə bitişik iri ictimai binalar mövcud olmuşdur. Həmin binaların heç biri dövrümüzə qədər çatmamışdır.